สำนวน ภาษา และคำพังเพยในท้องถิ่น

                                                บทที่2

           ภาษาไทยถิ่น (Thai Dialect) ประกอบด้วยคำ ๓ คำ ได้แก่ คำว่า “ ภาษา ” “ ไทย ” และ “ ถิ่น " ซึ่งแต่ละคำพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ . ศ . ๒๕๒๕ ( พิมพ์ครั้งที่ ๖ พ . ศ . ๒๕๓๙) ได้ให้คำจำกัดความดังนี้
“ ภาษา ” น . เสียงหรือกิริยาอาการที่ทำความเข้าใจกันได้ คำพูด ถ้อยคำที่ใช้พูดกัน ; โดยปริยาย หมายถึง คนหรือชาติ ที่พูดภาษานั้น ๆ เช่น นุ่งห่มและแต่งตัวตาม ภาษา หรือหมายความว่า มีความรู้ ความเข้าใจ
“ ไทย ” [ ไท ] น . ชื่อประเทศ และชนชาติที่อยู่ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้มีพรมแดน ติดต่อกับลาว เขมร มาเลเซีย และพม่า ชนชาติไทยมีหลายสาขาด้วยกัน เช่น ไทยใหญ่ ไทยดำ ไทยขาว ความมีอิสระในตัว ความไม่เป็นทาส
“ ถิ่น ” น . ที่ แดน ที่อยู่ เช่น ถิ่นเสือ ถิ่นผู้ร้าย
เมื่อนำคำทั้ง ๓ คำ มาเรียงเข้ากันเป็นกลุ่มคำหรือวลี จึงได้คำว่า “ ภาษาไทยถิ่น ” ซึ่งหมายถึงภาษาที่ใช้พูดติต่อสื่อสาร ตามท้องถิ่นต่าง ๆ สื่อความหมาย เข้าใจกันในท้องถิ่นนั้น ๆ ซึ่งแต่ละถิ่นอาจพูดแตกต่างกันไปจากภาษาไทยมาตรฐาน ทั้งในด้านเสียง คำ และการเรียงคำบ้าง แต่ความหมายคงเดิม
ภาษาไทยถิ่นที่พูดอยู่ตามท้องถิ่นของประเทศไทย ต่างก็เป็นภาษาถิ่นของ ตระกูลไทดั้งเดิม (Proto-Tai) ที่แตกต่างกันไป ถ้าหากถิ่นใดมีลักษณะทั่วไป ทางเสียง คำและความหมายเหมือนกันหรือคล้ายกันก็จัดอยู่ในภาษาถิ่นนั้น ๆ

                                                 การแบ่งภาษาไทยถิ่น
การแบ่งภาษาไทยถิ่นที่ใช้พูดกันในท้องถิ่นต่าง ๆ ของประเทศไทยนั้น ถ้าแบ่งตามความแตกต่างของภูมิศาสตร์ หรือท้องที่ที่ผู้พูดภาษานั้น ๆ อาศัยอยู่ อาจแบ่งเป็น ๔ กลุ่มใหญ่ ๆ ดังนี้

                         ๑. ภาษาไทยถิ่นกลาง ได้แก่ ภาษาที่ใช้พูดกันในเมืองหลวงของประเทศไทยและจังหวัดรอบ ๆ ทางภาคกลางของประเทศ

                         ๒. ภาษาไทยถิ่นใต้ ได้แก่ ภาษาที่ใช้พูดกันในจังหวัดภาคใต้ของประเทศไทย เช่น สงขลา ภูเก็ต พังงา สุราษฎร์ธานี เป็นต้น

                         ๓. ภาษาไทยถิ่นอีสาน ได้แก่ ภาษาที่ใช้พูดกันในจังหวัดทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย เช่น ชัยภูมิ อุบลราชธานี อุดรธานี ร้อยเอ็ด เป็นต้

                         ๔. ภาษาไทยถิ่นเหนือ ได้แก่ ภาษาที่ใช้พูดกันในจังหวัดทางภาคเหนือของประเทศไทย เช่น เชียงใหม่ ลำพูน ลำปาง แม่ฮ่องสอน เป็นต้น

                          การแบ่งภาษาไทยถิ่นดังกล่าวนี้ เป็นการแบ่งโดยอาศัยประชากรจำนวนมากในท้องถิ่นนั้น ๆ เป็นผู้ใช้ภาษา ซึ่งถือว่าเป็นการแบ่งอย่างกว้าง ๆ เพราะในแต่ละท้องถิ่นยังมีภาษาถิ่นย่อยอื่น ๆ อีกเป็นจำนวนมาก แต่มีคนใช้พูดเพียงบางกลุ่มเท่านั้น ในที่นี้ ต้องการเน้นการใช้ภาษาไทยถิ่น ทั้ง 4 ถิ่น คือ กลาง ใต้ อีสานและเหนือ

สาเหตุการเกิดภาษาถิ่น

                         สาเหตุสำคัญที่ทำให้เกิดภาษาถิ่นต่าง ๆ หรือภาษาถิ่นย่อยมานั้น เรืองเดช ปันเขื่อนขัตย์ ได้ให้เหตุผลใหญ่ ๆ อยู่ 3 ประการคือ
                         ๑. ภูมิศาสตร์อยู่คนละท้องถิ่น ขาดการไปมาหาสู่ซึ่งกันและกันเป็นเวลานาน หลายชั่วอายุคน ถ้าต่างถิ่นต่างไม่ไปมาหาสู่กันเป็นเวลานาน ๆ ทำให้กลุ่มชนชาติไทย รวมทั้งภาษาของกลุ่มเขาเปลี่ยนแปลงไปกลายเป็นภาษาถิ่นอื่น ๆ ซึ่งไม่เหมือนกันกับภาษาดั้งเดิมในที่สุด
                         ๒. กาลเวลาที่ผ่านไปจากสมัยหนึ่งไปสู่อีกสมัยหนึ่ง ทำให้ภาษาเปลี่ยนแปลงไปตามกาลเวลาและตามเทคโนโลยีต่าง ๆ ที่เปลี่ยนไป กล่าวคือ มีการเปลี่ยนแปลง คำศัพท์ที่เรียกยากกว่าไปเรียกคำศัพท์ที่เรียกง่ายกว่ากะทัดรัดกว่า
                         ๓. อิทธิพลของภาษาอื่นที่อยู่ใกล้เคียง ซึ่งเป็นชนหมู่มากมีอิทธิพลกว่ามีการยืม คำศัพท์จากภาษาที่มีอิทธิพลกว่า

                                    สำนวนภาคเหนือ

          สำนวนภาคเหนือโดยทั่วไปก็จะเป็นการสั่งสอนลูกหลาน ซึ่งก็จะสอดแทรกแนวคิดและประสบการณ์ของผู้ที่ผ่านเหตุการณ์ต่างๆ มาก่อน ซึ่งก็เข้าใจได้ง่าย ภาษาก็เป็นภาษาท้องถิ่นล้านนา มีความไพเราะ อ่อนหวาน เป็นแบบฉบับของล้านนาแท้

                                    สำนวนภาคเหนือ

กล้วยค้ำง่าม ง่ามค้ำกล้วย        หมายถึง ต้นกล้วยและไม้ง่ามต่างพึ่งพาอาศัยกันกินก่อนทาน มานก่อนแต่ง   
        หมายถึง กินอาหารก่อนถวายพระ มีครรภ์ก่อนแต่งงาน เป็นกระกระทำไม่ถูกขั้นตอนกินเมื่อยามร้อน ฟ้อนเมื่อยามเมา        หมายถึง กินอาหารขณะที่ยังร้อน ฟ้อนรำขณะที่ยังมึนเมา เป็นการกระทำที่ถูกกาลเทศะกินแล้วหื้อเก็บ เจ็บแล้วหื้อจำ 
        หมายถึง กินอาหารแล้วให้รู้จักเก็บภาชนะ คนอื่นเขาทำให้เจ็บใจก็ให้ควรจดจำ
แก่ย้อนกินเข้า เถ้าย้อนเกิดเมิน
        หมายถึง แก่เฒ่าเพราะกินข้าวและเกิดนานของกินลำอยู่ที่คนมัก ของฮักอยู่ที่คนเปิงใจ 
        หมายถึง ของกินอร่อยอยู่ที่คนชอบ ของมีค่าของรักอยู่ที่คนพึงพอใจขะยมดีย้อนตุ๊เจ้า ลูกเต้าดีเพราะพ่อแม่  
        หมายถึง ลูกศิษย์วัดจะดีเพราะพระภิกษุ ลูกเต้าจะดีเพราะพ่อแม่
เข้าจะเสี้ยงกินหวาน คนจะผลาญนอนอุ่น  
        หมายถึง ข้าวจะหมดย่อมกินอร่อย คนจะทุกข์ยากมักนอนอุ่นนอนสบายคนง่าวได้จา หม้อแกงหนาได้เดือด
        หมายถึง  คนโง่ได้พูด หม้อแกงที่หนาเดือดพล่าน ย่อมจะนานกว่าธรรมดาคนเง่าบ่มี คนพญาดีก็ง่อม  
        หมายถึง คนโง่ไม่มี คนปัญญาดีก็เหงาคนหมั่นตายหลังด้าน คนขี้คร้านตายหลังหัก
        หมายถึง คนขยันทำงานจริงจังไปเรื่อยๆ แม้หลังจะด้านก็ทนได้ แต่คนขี้เกียจทำอะไร
จะให้เสร็จเร็ว เลยหามของหนักเกินกำลังหลังจึงหักตายคึดว่าตัวหลวกคือคนเง่า คึดว่าตัวเง่าคือคนหลวก  
        หมายถึง คิดว่าตัวฉลาดคือคนโง่ คิดว่าตัวโง่คือคนฉลาด

                                       สำนวนภาคอีสาน

       สำนวนภาคอีสาน เป็นคำสอนทั่วไปเช่นเดียวกัน แต่ภาษาที่ใช้จะเป็นภาษาถิ่นทาง
ภาคอีสาน ซึ่งแสดงเอกลักษณ์เฉพาะทางวัฒนธรรม การเปรียบเทียบเกี่ยวกับสิ่งต่างๆ รอบตัว เข้าใจง่าย และมีความหมายลึกซึ้ง คมคาย

                                        สำนวนภาคอีสาน

กินข้าวโต อย่าโสความเพิน 
         หมายถึง กินข้าวตนเอง ไม่ควรพูดตำหนิผู้อื่นกินน้อยบ่ตาย กินหลายให้โทษ         หมายถึง กินน้อยไม่เป็นไรไม่ถึงกับตาย แต่กินมากเกินไปย่อมให้โทษกินนำพี่ก็เจ็บท้อง กินนำน้องก็เจ็บปูม 
         หมายถึง กินกับพี่ก็เจ็บท้อง กินกับน้องก็เจ็บไส้พุงกินหลายท้องแตก แบกหลายหลังหัก
         หมายถึง กินมากเกินไปท้องจะแตก แบกของหนักเกินไปหลังจะหักใกล้ไฟมันฮ้อน ใกล้ค้อนมันเจ็บ         หมายถึง ถ้าอยู่ใกล้ไฟมักร้อน ถ้าอยู่ใกล้ไม้ค้อนมักเจ็บ จึงต้องระมัดระวังของกินอยู่กับผู้มัก ขี้ลักอยู่กับขโมย  
         หมายถึง ของใดกินอร่อยขึ้นอยู่กับผู้ชอบของนั้น คนชอบลักสิ่งของย่อมขึ้นอยู่กับผู้นั้นชอบขโมยควายตู้มักชน คนเว้ามักเว้า         หมายถึง ควายเขาทู่หรือควายเขาสั้นชอบชน คนจนชอบพูดชอบอวดเจียมผีเฒ่า เจียมเจ้ายืน         หมายถึง หากยำเกรงผีมักมีชีวิตอยู่จนแก่เฒ่า และหากยำเกรงเจ้านายมักอายุยืนนานแดดอย่าหน ฝนอย่าถอย ข้าวฮ้อนเป่ากิน
         หมายถึง แม้โดนแดดก็อย่าขยาดกลัว ถูกฝนก็อย่าถอย และข้าวร้อนก็เป่าให้เย็นจึงกิน คือรู้จักอดทนและใจเย็นตกหมู่แฮ้งเป็นแฮ้ง ตกหมู่กาเป็นกา         หมายถึง ไปอยู่กับนกแร้งก็เป็นนกแร้ง และหากไปอยู่กับนกกาก็เป็นนกกานอนบ่หลับให้ไปเที่ยว มีเสี่ยวให้ไปยาม
         หมายถึง นอนไม่หลับควรออกไปเที่ยว มีเพื่อนรักควรหมั่นไปเยี่ยมเยือนนุ่งผ้าลายหมาเห่า เว้าความเก่ามักเล่าผิดกัน
         หมายถึง ผู้นุ่งผ้าลายหมามักเห่า คนพูดเรื่องเก่าซ้ำอีกมักทำให้ผิดใจกันแนวนาซำ บ่ดำก็ได้เกี่ยว
         หมายถึง แบบอย่างนาที่มีน้ำซับ ถึงแม้ไม่ดำกล้าก็จะได้เก็บเกี่ยวฝาเฮือนบังหน้า อย่าไปจากความต่าง
         หมายถึง เมื่อฝาเรือนบังหน้าอยู่ อย่าได้พูดความลับหรือเรื่องสำคัญ เพราะอาจมีผู้แอบได้ยิน

                                                                                                                          

                                             สำนวนภาคใต้

    สำนวนภาคใต้ เป็นสำนวนที่มีลักษณะเฉพาะในเรื่องของภาษาถิ่นที่ใช้คำพูดสั้น ห่วนตามแบบฉบับชาวใต้ แต่ยังคงหมายความได้ครบถ้วนสมบูรณ์ สำนวนมีการเปรียบเทียบได้ดี แต่อาจจะเข้าใจยากเพราะเป็นภาษาถิ่น

                                           สำนวนภาคใต้
กลองโนรากลองหนัง ดังกว่ากลองวัด
         หมายถึง สนใจความบันเทิงมากว่าสนใจธรรมะเกลียดขี้ขี้ตาม เกลียดความความคิด
         หมายถึง เกลียดสิ่งใด มักได้สิ่งนั้นไก่ดีตีเมื่อหล้า ไก่ขี้ข้าตีหัวที
         หมายถึง ไก่ตัวเก่งมักชนกันเป็นคู่ท้ายๆ ส่วนไก่รองบ่อนมักชนกันเป็นคู่แรกๆขวัญข้าวเท่าหัวเรือ ขวัญเกลือเท่าหัวช้าง 
         หมายถึง การรู้จักบุญคุณของสิ่งที่ให้คุณแก่ชีวิตเรา ดังเช่นข้าวและเกลือข้างในไฟคลอก ข้างนอกวันทอ
         หมายถึง เก็บความโกรธไว้มิให้ผู้อื่นรู้ข้ามก็ไม่รอด ลอดก็ไม่พ้น
         หมายถึง จะข้ามก็ไม่ได้ จะลอด (หนี) ก็ลอดไม่ได้ หมายถึง มนุษย์หลีกไม่พ้นเกิดแก่เจ็บตาย หรือไม่พ้นเคราะห์กรรมที่ตามมาขี้ไก่ไม่ให้หก ขี้นกไม่ให้หล่น         หมายถึง แสดงความรอบคอบ รู้จักเก็บเล็กผสมน้อยขุดดินนุ่งแพร แลไม่งาม
         หมายถึง นุ่งแพรขุดดินมองดูไม่สวยงาม หมายถึงทำตนไม่เหมาะสมกับฐานะคนมาทีหลัง กินดังเหนียว หรือ คนมาหล้า กินลูกหว้าแก่
         หมายถึง คนทำงานล่าช้าย่อมเสียเปรียบผู้อื่นชื่อได้ข้า หน้าได้พี่เณร         หมายถึง การทำงานบางครั้งความเหนื่อยเป็นของผู้ทำ แต่การได้หน้าหรือได้เกียรติเป็นของผู้อื่นตื่นสายให้สร้างสวนพร้าว ตืนเช้าให้สร้างสวนยาง
         หมายถึง การประกอบอาชีพให้เหมาะสมกับอุปนิสัยถือฆ้องให้เพื่อนตี ตรันวานหมีให้เพื่อนเล่น
         หมายถึง ทำประโยชน์ให้แก่ผู้อื่น แต่ตัวเองต้องเหน็ดเหนื่อย บางครั้งถึงกับเสี่ยงภัยน้ำเต้าล่ามา ขี้พร้าล่าไป
         หมายถึง การช่วยเหลือเอื้อเฟื้อซึ่งกันและกัน หรืออาจหมายถึงบุคคลเฉื่อยชา ล่าช้า ทำงานด้วยกันเน่งเขาว่าโม่ ครั้งโฉเขาว่าบ้า
         หมายถึง ถ้านิ่งเฉยไม่พูด เขาก็หาว่าเป็นคนโง่ แต่ถ้าพูดมากและเสียงดัง เขาก็หาว่าเป็นคนบ้า

         

                         

                              สำนวนภาคกลาง

สำนวนในภาคกลางนี้ จะเกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตและการเปรียบเทียบเปรียบเปรยใน
สิ่งรอบตัว ซึ่งบางสำนวนมีความคล้องจองกัน และความหมายเฉียบคม และยังใช้พูดกันอยู่
ในปัจจุบัน

                              สำนวนภาคกลาง

กำแพงมีหู ประตูมีช่อง หรือกำแพงมีหู ประตูมีตา          หมายถึง การพูดหรือกระทำอะไรก็ตาม ต้องระมัดระวัง เพราะความลับไม่มีในโลกกินเหมือนหมู อยู่เหมือนหมา
          หมายถึง ความเป็นอยู่เละเทะ ไม่เป็นระเบียบกินอยู่กับปาก อยากอยู่กับท้อง
          หมายถึง รู้ดีอยู่แก่ใจ เพราะทำเองแล้วแสร้งไม่รู้ไม่เห็นเกลียดตัวกินไข่ เกลียดปลาไหลกินน้ำแกง          หมายถึง เกลียดตัวเขา แต่อยากเอาประโยชน์จากเขา

ขุนนางใช่พ่อแม่ หินแง่ใช่ตายาย
          หมายถึง ถ้าไม่ใช่ญาติผู้ใหญ่ของตน ก็ไม่ควรไว้วางใจใครเข้าตามตรอก ออกตามประตู 
          หมายถึง ทำตามธรรมเนียมประเพณีเข้าเมืองตาหลิ่ว ต้องหลิ่วตาตาม
          หมายถึง ประพฤติตนให้เหมาะสมกับกาลเทศะคนรักเท่าผืนหนัง คนชังเท่าผืนเสื่อ
          หมายถึง คนรักมีน้อย คนชังมีมากความวัวยังไม่หาย ความควายเข้ามาแทรก
          หมายถึง เรื่องหนึ่งยังไม่จบสิ้น มีเรื่องอื่นอีกเข้ามาแทรก
ฆ่าไม่ตาย ขายไม่ขาด          หมายถึง มีความผูกพันกันจนไม่อาจทำร้ายกันได้
งานหลวงไม่ขาด งานราษฎร์ไม่เสีย          หมายถึง ทำงานไม่บกพร่องทั้งงานส่วนรวมและงานส่วนตัว
จอดเรือให้ดูฝั่ง จะนั่งให้ดูพื้น          หมายถึง ทำอะไรควรพิจารณาให้รอบคอบ
เจ้าไม่มีศาล สมภารไม่มีวัด          หมายถึง ผู้ไม่มีที่อยู่เป็นหลักแหล่ง
ชักน้ำเข้าลึก ชักศึกเข้าบ้าน          หมายถึง นำความวิบัติมาสู่ตนและพวกพ้อง
ชั่วช่างชี ดีช่างสงฆ์          หมายถึง ไม่เอาธุระ ไม่เอาใจใส่
ช้างตายทั้งตัวเอาใบบัวมาปิด          หมายถึง ความชั่วที่คนทั่วไปทราบกันแล้ว ยากที่จะปกปิด

                                                                     คำพังเพย

          คำพังเพย คือ ถ้อยอุปมาที่กล่าวกระทบเสียดสี ซึ่งมาจากเหตุการณ์เรื่องราวหรือ
ความเป็นไปในวิถีชีวิตของคนรุ่นก่อนเป็นสิ่งควรค่าแก่การเรียนรู้ และจดจำเป็นอย่างยิ่ง ตัวอย่างเช่น

            ขว้างงูไม่พ้นคอ

 A bad penny always comes back

    สิ่งไม่ดีที่เราพยายามกำจัดมักจะวกกลับมาอีก
          ปากปราศรัยใส (น้ำใจ) เชือดคอ

A honey tongue , a heart of gall

พูดดีแต่ปาก แต่ใจคิดร้าย

          รู้อย่างเป็ด

A jack of all trades is master of none

             ไม่ควรรู้อะไรหลาย ๆ อย่าง แต่ไม่รู้จริงสักอย่าง

                   ข้างนอกสุกใส ข้างในเป็นโพรง

All that glitter is not gold

ข้างนอกอาจจะดูดี มีค่า แต่ข้างในหรือตามความเป็นจริงแล้ว มิได้ดีตามที่เห็น

         น้ำกลิ้งบนใบบอน

A rolling stone gathers no moss

           ใจโลเล ใจไม่แน่นอน เปลี่ยนไปอยู่เรื่อย ๆ

           หว่านพืชใดได้ผลอย่างนั้น

As you Sow, So (shall)

ทำสิ่งใดย่อมได้สิ่งนั้นตอบสนอง ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว

         น้ำเชี่ยวอย่าขวางเรือ

Better bend than break

ขอย่าวางหรือขัดแย้งกับผู้มีอำนาจ เพราะไม่เกิดประโยชน์ใด

        ปลาใหญ่กินปลาเล็ก

Big fish eat little fish

ผู้มีอำนาจมากกว่ากดขี่ข่มเหงผู้ที่อ่อนแอกว่า

         อย่าเห็นขี้ดีกว่าไส้

Blood is thicker than water

อย่าเห็นคนอื่นดีกว่าญาติพี่น้องลูกหลานของตน

       ฝนทั่งให้เป็นเข็ม

Constant dropping wears away the stone

              ความเพียรพยายาม ทำให้ประสบผลสำเร็จ